60 بازدید
گفتیم که یکی از راه‌های مؤثر در افزایش ذخیره واژگانی زبان آموزان و پیشرفت کردن در خواندن و نوشتن، استفاده از روابط معنایی واژگان است. کشیدن نمودارهای خوشه ای یا شکل‌های دیگر نمودار، برای آشنایی با روابط مفهومیِ واژگان بسیار مفید است و ما در مطلب «چگونه از نمودار خوشه ای برای یادگیری زبان فارسی استفاده کنیم؟» با انواع آنها آشنا شدیم و یک تمرین املایی هم انجام دادیم. حالا ببینیم که منظور از روابط معنایی واژه‌ها چیست؟
روابط معنایی واژه‌ها
معنا چیست؟ برای این که بتوانیم درباره هم معنایی (Synonymy) و چند معنایی (polysemy) در واژه‌های فارسی گفت و گو کنیم، نخست باید بدانیم معنا چیست و ما این کلمه را چگونه به کار میبریم؟ تعریف معنا کار آسانی نیست. ما در این جا تعریف «اولمن» (Ullmann)، معناشناس معروف انگلیسی، را ملاک کار قرار می دهیم؛ او معتقد است که «معنا رابطه دوجانبه‌ای است که بین تصویر ذهنی و کلمه وجود دارد.» یعنی اشیا، وقایع و پدیده‌‌های جهان خارج در ذهن ما، تصویرهایی به وجود می‌‌آورند که ما برای نامیدن آنها، واژه‌ها را به‌کار میبریم.
معنا پیوندی است که بین کلمه و تصویر ذهنی وجود دارد.
البته رابطه بین واژه‌های زبان و تصویرهای ذهنی همیشه از نوع «یک به یک» نیست. در همه زبان ها و ازجمله زبان فارسی، روابط پیچیده تری وجود دارد. هم معنایی (ترادف/ واژه‌های مترادف و هم معنی) کلمه‌ای که معنایی مشابه، معادل یا یکسان با کلمه‌ای دیگر دارد، مترادف آن است؛ برای مثال، واژه‌های «وسیع و گسترده» با هم هم معنی یا مترادف هستند. البتّه در هیچ زبانی «هم معناییِ کامل» وجود ندارد و نمی‌توان دو واژه را یافت که از تمامی‌جهات معنی یکسانی داشته باشند. در شرایطی، از میان دو کلمه مترادف، معنای یکی مناسب تر از دیگری است؛ مثلاً در جمله «سرزمین ما وسیع است» که در آن، کلمه «وسیع» مناسب‌تر از «گسترده» است. تضاد (واژه‌های متضاد) واژه‌ای که معنایش مخالف معنای واژه دیگر است؛ برای مثال: «کوچک با بزرگ و زن با مرد» متضاد هستند. گاهی بین دو زوجِ متضاد درجه بندی وجود دارد؛ مثلاَ: شخصی که «دختر» نیست، حتماً «پسر» است اما، چیزی که «سرد» نیست، ممکن است «داغ» هم نباشد.
هرگاه معنای دو واژه دقیقاً عکس یکدیگر باشد، رابطه بین آن دو تضاد است: شب و روز، غم و شادی، پیر و جوان، کوچک و بزرگ، روشن و تاریک.
تناسب (متناسب/ مراعات النظیر) معنای تداعی‌کننده یک واژه عبارت است از: «مجموعه معناهایی که یک شخص موقع شنیدن آن کلمه به ذهنش می‌رسد.» برای مثال:
- وقتی کسی واژه «قاشق» را می‌شنود، ممکن است واژه «چنگال» نیز برایش تداعی شود؛ چون قاشق معمولا همراه با چنگال است. این نوع از تداعی را تداعی از راه مجاورت (association by contiguity) می‌نامند.
- هرگاه کسی واژه «گرم» را بشنود، ممکن است به یاد واژه «سرد» نیز بیفتد؛ چون دارای معنای متضاد با آن است. این عمل را تداعی از راه تضاد (association by contrast) می‌نامند.
- هرگاه کسی واژه «مداد» را بشنود، ممکن است به یاد واژه «خودکار» بیفتد؛ زیرا معنایی شبیه به آن دارد. این عمل را تداعی از راه مشابهت (association by similarity) می‌نامند.
پس آوردن واژه‌های متناسب یعنی گفتن یا نوشتن واژه‌هایی از یک مجموعه که با هم تناسب دارند.
به آوردن واژه‌های متناسب در شعر و ادبیات فارسی مراعات نظیر می‌گویند. تضمن یا شمول معنایی (هم پوشی) رابطه بین دو واژه که در آن معنای یکی از واژه‌ها دربر گیرنده معنای واژه دیگر باشد؛ برای مثال: واژه‌های «درخت و کاج» این‌گونه به هم مربوط می‌شوند که «کاج» نوعی «درخت» است و درخت یک اصطلاح عمومی‌است که کاج و دیگر درختان را در برمی‌گیرد.
وقتی معنای یک واژه، معنای واژه‌های دیگر را نیز دربر گیرد، رابطه آنها را شمول یا تضمّن معنایی می‌نامند.
برای درک رابطه‌های معنایی نمودار بکشید
حالا می‌توانید از نمودار خوشه ای که در بخش قبل یاد گرفتید یا کشیدن جدول، برای نوشتن روابط میان کلمات استفاده کنید و روابط مفهومیِ هر واژه جدیدی را هم که می‌خوانید در یک دفتر یادداشت و در این جدول‌ها و نمودارها وارد کنید. این کار حتماً در افزایش دایره واژگان و فهم آنها به شما، کمک قابل توجهی می‌کند. خوشحال می‌شویم که تجربه خود را در مورد روابط معنایی و یادداشت کردن آنها، با ما و دیگر دوستانتان، در بخش وبلاگ گروهی به اشتراک بگذارید.
تمرین
می‌توانید این تمرین را درباره رابطه‌های معنایی واژگان انجام دهید. تمرین رابطه‌های معنایی واژگان این تمرین ساده هم برای درک بهتر رابطه تضمن مفید است: تمرین رابطه تضمن با نمودار خوشه ای