کدام داستان‌ها و فیلم‌ها بر اساس زندگی و رباعیّات خیّام نوشته و ساخته شده‌اند؟

332 بازدید

هیچ شاعری مثل خیام با این مقدار شعرهایش اندکش (حدود 200 رباعی) نتوانسته تا این حد در جهان اثرگذار باشد. در مطالب پیشین، درباره‌ی نسخه‌های متعدد ترجمه‌شده از رباعیات و تصویرگری کتاب رباعیات در جهان صحبت کردیم. در این نوشته می‌خواهیم مهم‌ترین اقتباس‌های ادبی و سینمایی را از زندگی و شعرهای خیام به شما معرفی کنیم.

خیام در کتاب‌های داستان

سمرقند

سمرقند (Samarcande) داستانی است که آن را امین معلوف، نویسنده‌ی فرانسوی-لبنانی، به زبان فرانسوی نوشته است. داستان دو بخش دارد؛ بخش اوّل داستان در قرن 11 میلادی، در زمان امپراتوری سلجوقی در ایران و آسیای مرکزی می‌گذرد و شامل داستان زندگی خیام و سروده شدن رباعیات، روابط خیام با شخصیت‌های تاریخی مثل وزیر نظام‌ الملک توسی و حسن صباح و طرح روابط عاشقانه‌ی خیام با یک زن شاعر سمرقندی است. نیمه‌ی دوم داستان در زمان مشروطیّت و در ایران معاصر می‌گذرد. عشق به خیام و رباعیّات او، بنژامن اُ لوساژ (Benjamin O. Lesage) روزنامه‌نگار و پژوهشگر آمریکایی را به ایران می‌کشاند. او پس از پشت سر گذاشتن حوادث بسیار، سرانجام دست‌نوشته‌ای از رباعیات را به دست می‌آورد و تصمیم می‌گیرد آن را با خود به آمریکا ببرد. امّا با غرق شدن کشتی تایتانیک، او به همراه همسرش و نیز صندوقچه‌ای که رباعیات در آن بود، غرق می‌شوند و …»

این رمان در سال ۱۹۸۸ جایزه‌ی ادبی سالانه‌ی Prix Maison de la Presse را در فرانسه دریافت کرد. احمد رشید، روزنامه‌نگار و منتقد معروف، در نقدی که بر این کتاب در مجله‌ی ایندپندت (The Independent) با عنوان Poetry lovers tricked by a drowned manuscript: Samarkand  (سمرقند: عاشقان شعر که با دستنوشته‌ی غرق‌شده فریب خورده‌اند) نوشته است، می‌گوید:

معلوف کتاب خارق‌العاده‌ای نگاشته است و زندگی و روزگار افرادی را نشان می‌دهد که قبلاً هرگز در داستان‌ها ظاهر نشده‌اند و بعید است که دوباره این اتّفاق بیفتد. رمان تاریخی مانند گلدوزی‌های پیچیده‌ی یک فرش شرقی است که در طول قرن‌ها بافته می‌شود و با شعر و فلسفه و اشتیاق، گذشته‌ی صوفیانه را با مدرنیسم پیوند می‌زند.

معلوف در بخشی از مقدّمه‌ی کتاب می‌نویسد: «من ایرانی نیستم، کارشناس مسائل ایران هم نیستم. من فقط عاشق ایرانم، عاشق تمدّن چند هزارساله و بعضی دوره‌های بزرگ تاریخش.»

می‌توانید نسخه‌های اسپانیایی، فرانسوی و انگلیسی این رمان جذّاب و خواندنی را از سایت آمازون تهیه کنید: لینک مشاهده و خرید محمّد قاضی، مترجم معروف ایرانی نیز این کتاب را به فارسی ترجمه کرده است که از این سایت می‌توانید این ترجمه را بخرید. عبدالرضا هوشنگ مهدوی نیز این رمان را به فارسی ترجمه و انتشارت مروارید آن را منتشر کرده است که می‌توانید آن را  از این اینجا تهیه کنید.

قبلاً گفته‌ایم که شنیدن پادکست‌های فارسی می‌تواند به شما در زبان‌آموزی کمک کند. خوشبختانه فایل صوتی این کتاب را شبکه‌ی کتابخوان تهیّه و به رایگان منتشر کرده است. می‌توانید آن را بشنوید و لذّت ببرید: لینک کتاب صوتی سمرقند از سایت شنوتو.

اشاره به خیام یا رباعیات او در کتاب‌های داستانی

می‌توان از کتاب‌های داستانی‌ بسیاری نام برد که شخصیّت یا شعرهای خیام بخشی از آنها را تشکیل داده است و یا کتاب‌هایی که نویسندگان آن تحت‌تأثیر اندیشه‌های خیام بوده‌اند. این فهرست طولانی است و ما فقط به معروف‌ترین نویسندگان اشاره می‌کنیم:

• یوجین اونیل (Eugene O’Neill)، نمایشنامه‌نویس آمریکایی، عنوان نمایشنامه‌‌ی کمدیِ معروف خود، !Ah, Wilderness را بر اساس ترجمه‌ی فیتز جرالد، از این رباعی خیام انتخاب کرده است:

,A Book of Verses underneath the Bough
A Jug of Wine, a Loaf of Bread— and Thou
—Beside me singing in the Wilderness
!Oh, Wilderness were Paradise enow

این نمایشنامه با داشتن پایانی خوش و نمایش دادن خانواده‌ای خوشبخت با اغلبِ آثار اونیل متفاوت است.

• آگاتا کریستی (Agatha Christie) نیز عنوان رمان جنایی ( The Moving Finger) خود را از یکی دیگر از رباعی‌های خیام، ترجمه‌ی فیتز جرالد، برداشته است:

,The Moving Finger writes; and, having writ
Moves on: nor all thy Piety nor Wit
,Shall lure it back to cancel half a Line
.Nor all thy Tears wash out a Word of it

که ترجمه‌ی این رباعی از خیام است:

از رفته قلم، هیچ دگرگون نشود
وز خوردنِ غم بجز جگر خون نشود

گر در همه عمرِ خویش خونابه خوری
یک قطره از آن که هست، افزون نشود

 

• هکتور هوو مونرو (Hector Hugh Munro) مشهور به اچ.اچ مونرو، نویسنده‌ی کتاب آلیس در مجلس عجایب، عنوان ادبی و تخلّص خود را ساکی گذاشته بود. او این لقب را با الهام از رباعیات خیام و واژه‌ی ساقی انتخاب کرده بود.

• اُ. هنری (William Sydney Porter معروف به  O. Henry) نویسنده‌ی آمریکایی که داستان‌های کوتاهش بسیار معروف است، حدّاقل در دو داستان از رباعیات خیام یاد کرده است. یکی در داستان The Handbook of Hymen است که از قول شخصیت داستان (Ruby Ott) یکی از رباعیات خیام خوانده می‌شود. همچنین او عنوان یکی دیگر از داستان‌‌های مشهور خود را نیز از رباعیات گرفته است: The Rubaiyat of a Scotch Highball فیلمی‌نیز در سال 1918 بر اساس همین داستان ساخته شده.

• الیور هرفورد (Oliver Herford) نویسنده، هنرمند و تصویرگر انگلیسی کتابی دارد با عنوان The Rubaiyat of a Persian Kitten که آن را با تقلید از رباعیات خیام نوشته و تصویرگری کرده است. شهرت این کتاب به خاطر تصاویر جذّاب و اندیشه‌های فلسفی آن است.

• خورخه لوئیس بورخس (Jorge Luis Borges) نویسنده، شاعر  معاصر آرژانتینی و از برجسته‌ترین نویسندگان آمریکای لاتین است. او در کتاب خود با عنوان Other Inquisitions مقاله‌ای دارد با عنوان The Enigma of Edward Fitz Gerald که در آن در مورد رباعیات و تاریخچه‌ی آن بحث می‌کند. او همچنین در بعضی از اشعار خود از رباعیات خیام الهام گرفته است.
• ایزاک آسیموف (Isaac Asimov) نویسنده‌ی مشهور داستان‌های علمی-تخیّلی، در داستان خود با عنوان پایان ابدیت (The End of Eternity) وقتی شخصیت‌های داستان درباره‌ی امکان تغییر جهان بحث می‌کنند، همان رباعی …The Moving Finger writes را که آگاتا کریستی هم به آن اشاره کرده بود، می‌آورد. این کتاب را پیمان اسماعیلیان به فارسی نیز ترجمه کرده است: لینک خرید کتاب.

• دافنه دو موریه (Daphne du Maurier) رمان‌نویس و نمایشنامه‌نویس معروف بریتانیایی است که شهرتش را بیشتر مدیون رمان ربه‌کا (Rebecca) است. او عنوان کتاب خاطراتش را Myself when Young از رباعی زیر گرفته است:

.Myself when young did eagerly frequent

Doctor and Saint, and heard great Argument

About it and about: but evermore

Came out by the same Door as in I went

جالب است بدانید که این ترجمه از فیتز جرالد ترکیبی است از دو رباعی:

یک‌چند به کودکی به استاد شدیم

یک‌چند به استادی خود شاد شدیم

پایان سخن شنو که ما را چه رسید

از خــاک در آمـدیم و بر بــاد شدیــم

که پایانش از یک رباعی دیگر است که اصلاً از خیام هم نیست و سروده‌ی مولانا است:

                                             بـــازی بــودم پریـده از عــالم راز

                                             تا بو که برَم رَه ز نشیبی به فراز

                                             اینجا چه نیافتم کسی محرم راز

                                             زآن در کـه بیامدم برون رفتم بــاز

• جک لندن در کتاب مشهورش، گرگ دریا (The Sea-Wolf) علاوه بر خیام به بزرگان دیگری مانند هربرت اسپنسر، ایپولیت تن، شکسپیر و جان میلتون نیز اشاره کرده است.

•  آندره ژید، نویسنده‌ی مشهور فرانسوی و برنده‌ی جایزه‌ی نوبل، در کتاب مائده‌های زمینی (Les nourritures terrestres) از خیام یاد می‌کند. او می‌گوید که در این کتاب بیشتر تحت تأثیر حافظ و خیام بوده است.

در مقاله‌های متعددی، نزدیکی اندیشه و ارجاعات متعدد آندره ژید به رباعیات خیام مورد بررسی قرار گرفته است.

 

 

 

 

 

خیام در نمایشنامه

یکی از قدیم‌ترین نمایشنامه‌های غیرایرانی که با الهام از شخصیّت خیام نوشته و اجرا شده، نمایشنامه‌ی رؤیای خیام نوشته‌ی موریس بوشور (Maurice Bouchor) شاعر و نمایشنامه‌نویس فرانسوی است. این نمایشنامه در سال ۱۸۹۲میلادی نوشته شده و بوشور در آن گفته بود که «من یکی از پیروان خیام هستم.»

این نمایشنامه به زبان فارسی ترجمه نشده است اما از این لینک می‌توانید اطلاعات بیشتری درباره آن به زبان فرانسوی بخوانید و این کتاب را به زبان فرانسوی از سایت آمازون بخرید.

 

 

 

خیام در فیلم‌های سینمایی

عمر خیام

یکی از قدیمی‌ترین اقتباس‌های سینمایی از زندگی خیام، فیلم عمر خیام است. فیلمی آمریکایی به کارگردانی ویلیام دیترله، کارگردان آلمانی، که در سال ۱۹۵۶ ساخته و در سال ۱۹۵۷ نمایش داده شد.

 

البته داستان این فیلم بیشتر برگرفته از افسانه‌ها و خیال‌پردازی‌های کارگردان و نویسنده آن است تا زندگی واقعی خیام. نقش عمر خیام در این فیلم بر عهده کورنل وایلد است و  مایکل رنی در نقشِ حسن صباح و خواننده معروف ایما سومک در نقش کارینا ظاهر شده‌اند.

 

 

میراث‌دار: افسانه‌ی عمر خیام

میراث‌دار: افسانه‌ی عمر خیام (The Keeper: The Legend of Omar Khayyam) فیلمی‌است به کارگردانی کیوان مشایخ که در سال ۲۰۰۵ ساخته شده‌ است. ونسا ردگریو و موریتس بلایبتروی از جمله بازیگران این فیلم هستند. داستان فیلم درباره‌ی یک پسر 12ساله است که می‌فهمد جدّش در قرن یازدهم میلادی، عمر خیام است.

 

 

 

این داستان در خانواده‌اش از یک نسل به نسل دیگر منتقل شده است و حالا او باید این داستان را برای نسل‌های بعد حفظ کند.

بخش‌هایی از فیلم در شهرهای سمرقند و بُخارا فیلم‌برداری شده است. در ساخت این فیلم افرادی از کشورهای ایران، آمریکا، آلمان، ایتالیا، صربستان، هند و ۱۲۰ نفر از هنرمندان و مردم ازبکستان شرکت داشته‌اند.

 

اشاره به خیام یا رباعیات او در فیلم‌های سینمایی

• فیلم بی‌وفا (Unfaithful) به کارگردانی آدریان لین محصول سال ۲۰۰۲، با بازی ریچارد گی‌یر و دایان لین است. در صحنه‌ای از این فیلم شخصیت اول (connie Sumner) پس از این كه کتاب رباعیات خیام را از قفسه‌ی كتاب‌خانه برمی‌دارد، رباعی مشهور «می‌نوش كه عمر جاودانی این است» را می‌خواند:

Drink wine, This is life eternal

This is all that youth will give you

It is the season for wine, roses and drunken friends

Be happy for this moment, This moment is your life

• ۱۲ میمون (12 Monkeys) فیلمی‌علمی-تخیلی است محصول سال ۱۹۹۵در آمریکا. این فیلم را تری گیلیام کارگردانی کرده است. حدود یازده دقیقه از این فیلم به نقل قول کردن از رباعیات خیام اختصاص دارد.

  

• تصویری از دوریان گری (The Picture of Dorian Gray) فیلمی‌در ژانر ترسناک، فانتزی و درام به کارگردانی آلبر لوین است که در سال ۱۹۴۵ منتشر شد.

این فیلم بر اساس داستانی از اسکار وایلد (Oscar Wilde) ساخته شده است. در بخشی از این فیلم این رباعی از خیام خوانده می‌شود و گویی اصلِ داستان با الهام از این رباعی شکل می‌گیرد:

,I sent my Soul through the Invisible
:Some letter of that After-life to spell
,And by and by my Soul return’d to me
.And answer’d:’I Myself am Heaven and Hell

 

اشاره به رباعیات خیام یا خواندن بخشی از شعرهای او، نمونه‌های دیگری نیز در سینمای آمریکا دارد که ما به مهم‌ترین آنها اشاره کردیم.

الهام گرفتن شاعران، نویسندگان و یا هنرمندان از اندیشه‌های والا و عمیق در سایر فرهنگ‌ها، می‌تواند میان ملّت‌ها پیوند دوستی به وجود بیاورد و صلح و آشتی را در میان مردمی‌با فرهنگ‌هایِ به ظاهر متفاوت عمیق‌تر کند.

1